Popis stanovništva u Severnoj Makedoniji, koji je trebalo da počne 1. aprila, odložen je za septembar, dogovorili su se lideri dve najveće partije, vladajućeg SDSM Zoran Zaev i opozicione VMRO DPMNE Hristijan Mickoski.
Popis je odložen kako bi se pre toga vakcinisalo stanovništvo protiv kovida-19 i biće održan najverovatnije od 5. do 30 septembra, pojasnio je Mickoski na konferenciji za novinare posle sastanka.
Popis stanovništva u državama našeg regiona nikada nije samo statističko pitanje. Popis kroz brojeve izražava, pre svega, goruće društvene probleme (depopulaciju i smanjenje broja novorođenčadi, migraciona kretanja i „odliv mozgova“, nestanak sela i manjih gradova) i identitetska pitanja (nacionalnu pripadnost, procenat nacionalnih manjina, veroispovest). Ovo svakako treba da bude predmet političkog interesovanja, usled potrebe sistemskog pristupa rešavanju tih problema. Međutim, češći je slučaj političke instrumentalizacije, upodobljavanja procenata političkim interesima, aspiracije prema teritorijalnoj reorganizaciji države i samoupravnim ovlašćenjima, medijske manipulacije itd.
Zato je popis stanovništva prvenstveno političko pitanje: nacionalni interesi su stavljeni u službu partikularnih političkih interesa, a analiza rezultata mora proći kroz filter političke upotrebljivosti pre nego što završi na stolu novinske redakcije. Spisak modaliteta upotrebe popisnih rezultata je neiscrpan.
OKVIR(NE) PROMENE
Severna Makedonija po tom pitanju nikako nije izuzetak. Naprotiv, ona je očit primer duboko podeljene države po nacionalno-identitetskoj, političko-ideološkoj i strateško-spoljnopolitičkoj orijentaciji. U prilog tome govore periodični protesti i neredi po brojnim pitanjima (teritorijalna reogranizacija države 2004. godine, protest protiv izgradnje crkve u centru Skoplja 2009. godine, donošenje budžeta 2012. godine, ustavna kriza 2017. godine, potpisivanje Prespanskog sporazuma 2018. godine itd.), ali i otvorene pobune i sukobi sa terorističko-separatističkim grupama (operacija „Planinska bura“ 2007. godine, operacija „Monstrum“ 2012. godine, sukobi sa teroristima sa KiM 2015. godine) koji su svoj kulminativni – nažalost, ne konačni – izraz dobile u oružanoj pobuni albanskih separatističkih snaga (Albanska nacionalna armija) na zapadu države 2001. godine.
Nakon potpisivanja Ohridskog sporazuma i NATO operacije razoružavanja albanskih separatističkih snaga „Suštinska žetva“, važan korak u izgradnji građanske (a ne nacionalne) države bilo je održavanje popisa stanovništva. Prvo je na sastanku predsednika Borisa Trajkovskog sa političkim predstavnicima 13. maja 2001. godine, pre potpisivanja Ohridskog sporazuma, bilo dogovoreno odlaganje popisa usled potrebe formiranja Vlade nacionalnog jedinstva. Međutim, nakon potpisivanja ovog političkog sporazuma 13. avgusta, koji je ustanovio nacionalne kvote za pozicije pripadnika albanske manjine u vojsci, policiji i državnoj upravi, upotrebu nacionalnih simbola i priznavanje albanskog jezika kao službenog tamo gde ima preko 20% govornika, bilo je neophodno proveriti stvarno stanje na terenu.
Stanje je bilo takvo da se udeo Albanaca u ukupnom stanovništvu povećao sa približno 20% (popis 1981) na 25,17%, dok se udeo Makedonaca sa 67% spustio na 64,18%. Etnička koncentrisanost albanskog stanovništva je zadržana na severozapadu zemlje, u opštinama u kojima čini većinu (Slika 1).
„SUŠTINSKA ŽETVA“ ZAOSTALIH IZDANAKA SOCIJALIZMA
Da bi se shvatila važnost popisa stanovništva koji će se održati ove godine u Severnoj Makedoniji, prvo ću ukazati na načelnu promenu zaostalog jugoslovensko-socijalističkog pristupa kada je u pitanju shvatanje pojma narod/nacija/nacionalna manjina. Ova promena se, bar deklarativno, odigrala donošenjem novog makedonskog Ustava 16. novembra 2001. godine. Dotadašnji Ustav, koji je donet 1991. godine, određivao je Republiku Makedoniju kao nacionalnu državu Makedonaca.
Zašto je to važno? Socijalističko shvatanje pojma narod je bilo ugrađeno u karakter suverenosti socijalističkih republika Jugoslavije, a ono je značilo da su samo jugoslovenski narodi konstitutivni narodi u republikama i nosioci suvereniteta, odnosno oni narodi koji nemaju matičnu državu van Jugoslavije (što je, normativno, bio razlog zašto Albanci nisu mogli da budu konstitutivni narod na Kosovu i Metohiji). U takvoj konstelaciji nosilaca suvereniteta i konstitutivnosti nije bilo mesta za nacionalne manjine, odnosno uopšte nije bilo „većine“ i „manjine“. Bilo je samo (konstitutivnih) naroda, narodnosti i etničkih skupina; narodnosti nisu imale pravo na samoodređenje i stvaranje nacionalne republike unutar Jugoslavije.
Stvaranje nacionalnih država nakon raspada Jugoslavije je sledilo taj princip. Donošenjem prvog postjugoslovenskog ustava koji je državu odredio kao nacionalnu državu Makedonaca i time potvrdio status konstitutivnog naroda isključivo Makedoncima, Albancima, koji su tada činili oko 20% stanovništva, nije priznat status konstitutivnog naroda nezavisne Makedonije. Jedan od razloga za ovakav pristup je i strah većinskog naroda od blokiranja važnih nacionalnih pitanja od strane Albanaca, čime bi bila ugrožena nacionalna država. „Sve etničke skupine nastoje konsolidirati jednonacionalni karakter većine postjugoslavenskih država i gotovo sve misle da je takav karakter bio, jest i da bi opet mogao biti ugrožen od strane manjina koje u njima žive“2.
Oružana pobuna u zapadnoj Makedoniji ponovo je stavila na sto pitanje konstitutivnosti albanskog naroda, decentralizacije i federalizacije države. Ohridskim sporazumom ništa od toga nije prihvaćeno, izuzev samoupravnih ovlašćenja u opštinama sa većinskim albanskim stanovništvom čime nije narušen unitarni karakter države. Novodoneseni Ustav je samo potvrdio politički dogovor iz Ohridskog sporazuma, ali je pritom uneo važnu promenu: Makedonija više nije bila određena kao nacionalna država Makedonaca! Ona je sada država svih svojih građana, odnosno građanska država. Taj liberalni koncept demokratskog uređenja je izbrisao konstitutivni karakter makedonskom narodu. Unutar korpusa građana kao nosilaca suvereniteta države moguće je razaznavanje samo „većine“ i „manjine“. Na taj način dolazi do „suštinske žetve“ zaostalog socijalističkog izdanka i zasađivanje liberalno-demokratskog koncepta građanske države. Da li je iz toga nešto izraslo?
Popis u Makedoniji 2002. godine i potonji događaji nisu mogli da budu provera uspešnosti građanske države u odnosu prema nacionalnim manjinama, jer su odigravani u postkonfliktnom periodu dok su još trajale vojne, policijske i civilne misije EU (do 2005. godine). Nisu mogli da budu ni provera uspešnosti rešenja koje je ustanovio Ohridski sporazum, jer je sam sporazum pravljen prema predviđanjima stanja na terenu, koja je popis godinu dana kasnije samo potvrdio. Pravi test za građansku državu i civilno društvo, demokratsko uređenje i politički pluralizam biće predstojeći popis stanovništva i, još više, događaji nakon njega, koji će pokazati u kojoj meri je Severna Makedonija napredovala u smirivanju (post)konfliktnih tenzija i pomirenju dva najveća naroda u državi. Ako je 2001. godina bila test za postavnojevsku Makedoniju, onda je 2021. godina test za ohridsku Makedoniju.
POPIS U MAKEDONIJI: PREDVIĐANJA
- Protesti opozicije
Nakon što su njegovi poslanici napustili skupštinsku salu prilikom glasanja, opozicioni VMRO-DPMNE je počeo oštro da kritikuje doneseni Zakon o popisu stanovništva i domaćinstava. Hristijan Mickoski, lider partije, najavljivao je da će njegova stranka „na osnovu inicijative za skupljanje potpisa, dostaviti predlog zakona u Sobranju, kojim će predvideti poništenje zakona koji vladajuća većina želi doneti nasilnim putem“3.
Opozicija zahteva „da se definiše koji dokumenti će biti prihvaćeni tokom popisa, koje baze podataka će se koristiti, da se pravi razlika između prebivališta i mesta boravka, da postoji i papirnati, a ne samo elektronski obrazac, te da ima dvoje neposrednih popisničara umesto jednog“4, te predlažu korišćenje terminala za uzimanje otiska prsta, što iz Zavoda za statistiku kategorički odbacuju.
Da je popis obavljen pre deset godina kada mu je bilo vreme shodno ustaljenim praksama u Evropi, sigurno bi bila uverljivija opaska premijera Zaeva da je popis isključivo statistička stvar. Ovako, uverljivo deluje odgovor Mickoskog da će popis biti „trgovačko-politički proces, a ne statistička operacija“5.
Uzevši u obzir navedeno, uprkos epidemiološkoj situaciji moguće je očekivati protest opozicije nakon otpočinjanja popisnog procesa 1. aprila ove godine.
- Etničko nezadovoljstvo
S obzirom na ustavnu obavezu smatranja službenim jezikom jezik nacionalne manjine u jedinicama lokalne samouprave u kojima ima više od 20% govornika (Ustav Republike Severne Makedonije, amandman V)6, što je važno – prema nekim teoretičarima presudno – pitanje identifikacije jedne etničke grupe, postoji opasnost od izražavanja etničkog nezadovoljstva Albanaca nakon popisa ukoliko ih ne bude bilo „dovoljno“. Alji Ahmeti, lider vladajuće albanske partije DUI, izjavio je da Albanaca mora da bude preko 25%, te da neće priznati rezultate popisa ukoliko se pokaže da su zastupljeni udelom manjim od 20%7. Neki predviđaju i veće cifre, kao što je Halil Snopče, poslanik opozicione Alijanse za Albance, koji kaže da se analizom statističkih brojki rođenih i preminulih od 2013. do 2019. može utvrditi da Albanaca ima iznad 29%8.
Potencijalno nezadovoljstvo Albanaca se može preliti na ulice. Ipak, tako nešto je za očekivati i od strane makedonskog stanovništva ukoliko bude smatralo da je Albancima napravljen bilo kakav politički ustupak kako bi mogli da ispunjavaju ustavne kriterijume za nacionalne privilegije.
Ukoliko Albanaca ne bude „dovoljno“, vrlo je verovatno iskazivanje zahteva za ustavnim promenama kako bi se kriterijumi upodobili trenutku, odnosno procentu koji Albanci mogu da ispune.
- (Ne)dobrosusedska politika
Ukoliko rezultati popisa ne budu odgovorali albanskim nacionalnim interesima, moguća je reakcija matične države Albanije.
Podjednako je moguća reakcija Bugarske po pitanju izjašnjava Makedonaca, njihove etničke pripadnosti i, najviše, jezika kojim govore. Bugarska kampanja osporavanja makedonskog identiteta i posebnosti makedonskog jezika može dobiti novi zamah nakon popisa. Ukoliko se vidno smanji udeo pripadnika makedonskog naroda u ukupnom stanovništvu, Bugarska može izneti podatke o broju podnesenih zahteva za dobijanje bugarskog državljanstva, kao i onih koji su u periodu između dva popisa to državljanstvo dobili. Samo etnički Makedonci (ne Srbi, Albanci ili ko drugi) mogu podneti zahtev za dobijanje bugarskog državljanstva9. Time bi teza o jedinstvenosti bugarskog i makedonskog naroda bila potkrepljena konkretnim aktom učinjenim od strane samih Makedonaca. Vredi se podsetiti da je u 2007. godini, godini pristupanja Bugarske Evropskoj uniji, oko deset hiljada Makedonaca dobilo bugarsko državljanstvo, a da je šezdeset hiljada bilo na čekanju10.
ZAKLJUČNO RAZMATRANJE: POPIS KOJI LIČI NA IZBORE
Popis koji treba da bude održan od 1. do 21. aprila ove godine više liči na održavanje parlamentarnih izbora, što govori u prilog njegovom političkom karakteru. Priprema za popis je slična predizbornoj kampanji:
opozicija koja demonstrativno napušta skupštinu salu u trenutku izglasavanja „pravila igre“ i najava njihovog osporavanja;
predstavnici nacionalne manjine kojima je potrebno da pređu popisni/izborni prag kako bi dobili privilegije garantovane Ustavom;
najava političkih protesta od strane opozicije i predstavnika stranaka nacionalne manjine ukoliko ne budu bili zadovoljni rezultatima;
potencijalne promene koje mogu nastati kao posledica rezultata, čak i promena vlasti ukoliko rezultati budu izrazito loši po nacionalne interese države.
Naposletku, na sličnost ovog popisa stanovništva i parlamentarnih izbora ukazuje i to što su oba test za građanske kapacitete države. Rezultati popisa mogu prilično izmeniti etničku struktura stanovništva. Izrazita politizacija pitanja koje treba da bude statističko-administrativno govori o neprevaziđenim podelama i nagomilanim antagonizmima koji svakog trenutka mogu eskalirati. Ukoliko do toga dođe, „ohridska“ Makedonija nije prošla test održivosti svog građanskog karaktera.
1 Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f8/Makedonijaetn.png (pristupljeno 19. marta 2021).
2 Jović, D. (2011). Popis stanovništva: bitka za etnički status u postjugoslovenskim državama. Političke analize, 2 (5), 36-45. Preuzeto 19. marta 2021, sa https://hrcak.srce.hr/102839.
3 Kuzmanovski, B. (21. januar 2021). Prvi popis u 19 godina u Severnoj Makedoniji. Radio slobodna Evropa. Preuzeto 19. marta 2021, sa https://www.slobodnaevropa.org/a/severna-makedonija-popis-zakon/31061684.html.
4 Isto.
5 N1. (21. januar 2021). Popis stanovništva u Severnoj Makedoniji u aprilu, prvi posle 19 godina. Preuzeto 19. marta 2021, sa https://rs.n1info.com/region/popis-stanovnistva-u-severnoj-makedoniji-u-aprilu-prvi-posle-19-godina/.
6 Ustav na Republika Makedonija. (2001). Preuzeto 19. marta 2021, sa http://ustavensud.mk/wp-content/uploads/2017/09/Ustav-na-RM.pdf.
7 Kosovo-online. (25. januar 2021). Ahmeti: Ne može da bude manje od 25 odsto Albanaca na popisu u Severnoj Makedoniji. Preuzeto 19. marta 2021, sa https://www.kosovo-online.com/vesti/region/ahmeti-ne-moze-da-bude-manje-od-25-odsto-albanaca-na-popisu-u-severnoj-makedoniji-25-1
8 Isto.
9 Neofotistos, V. (2009). Bulgarian passports, Macedonian identity: The invention of EU citizenship in the Republic of Macedonia. Anthropology Today, 4 (25), 19-22.
10 Isto.
Serbian