Duhovno utočište za Srbe iz okoline Kosovske Kamenice, urušena svetinja i mesto preplitanja dve istorije i dve legende o zevetu jednoj veri – manastir Ubožac.
Meštani sela Močare kažu da je ovaj jedinstveni duhovni kompleks sagrađen u prvoj polovini 14. veka, kao zadužbina svetogorskog igumana Starca Isaije. Smatra se da se u manastiru nalaze mošti njegovih roditelja, vlastelina kralja Milutina, koji su se u njemu zamonašili. Ipak, o samom manastiru nema mnogo pisanih tragova. Ono što Srbi iz ovog kraja znaju, je da se u njemu dešavaju čuda, isceljuju bolesti i ispunjavaju želje.
IME MANASTIRA
Ilarion Ruvarac bio je prvi istoričar koji je pisao o Ubožcu. On je prema zapisima patrijarha Pajseja pretpostavljao da se manastir nalazi u Anđelovoj Topolnici, iako nije znao ništa više o pomenutom mestu. Kasnije će Stojan Novaković, Anđelovu Toponicu prepoznati u srednjovekovnoj novobrdskoj oblasti Topolnica, smatrajući da se Ubožac nalazi u selu Boževcu kod Novog Brda.
Međutim, u pravu je bio jedino Atanasije Urošević istoričar poreklom iz Gnjilana. Prema njegovim rečima, naziv toponičkog sela Bosce nastao je od Ubožac ili Božac. Prema tome zaključio je i da se ruševine crkve i manastirskih zgrada nalaze blizu Bosca, u ataru sela Močare.
LEGENDE O UBOŽCU
Jedno predanje kaže da su u isto vreme manastire gradile dve sestre, jedna u ataru sela Gornje Korminjane, a druga u selu Gornje Močare. Kada je srpski vlastelin obišao sagrađene manastire, za Ubožac kraj Gornjeg Močara rekao je: “Što sagradiste svetinju gde nema vode? Zar iz bunara da se služite? Rđavo je to mesto”.
Po tom predanju ceo kraj dobio je naziv Rđavac. Po drugom predanju, u zidinama Ubožca živi neotrovna velika zmija koja čuva kompleks. Ona nasilnike i nepoželjne odvraća još od kapije.
ARHITEKTURA
Manastirskog dvorište imalo je oblik zakošenog pravougaonika, a u njegovom središtu nalazila se crkva. U okviru manastira postojale su i spratne građevine, čija su prizemlja imala ekonomsku namenu, dok je na spratu bila trpezarija.
Zidovi prostorija bili su od poluobrađenog kamena i malterisani, a ostali delovi manastira služili su kao monaške kelije. Pouzdano se zna da su svi objekti nastali jednovremeno, kada je građena i crkva.
U crkvi su se očuvali i delovi kamenog nameštaja. Neki od njih su: časna trpeza, mermerni svećnjak, fragmenti mermernih stubića, nekoliko kamenih ploča i jedna kvadratna ploča sa ornamentalnom šarom koja verovatno predstavlja amvonsku rozetu. Iako danas nema ni traga od živopisa, utvrđeno je da je crkva bila oslikana. Atanasije Urošević tvrdi još i da je prilikom arheološkog iskopavanja na zidovima bilo tragova fresaka.
Da li je ubožačka crkva zaista podignuta u XIV veku?
Postoje mnogi elementi koji ukazuju da ruševine manastira ipak datiraju iz nešto kasnijeg perioda nego što tvrdi narodno predanje. Manastir se u pisanim izvorima pominje tek od sredine 16. veka. Ruvarac je pronicljico ukazao i na činjenicu da je Božac, zapisan u Pećkom pomeniku pored ohridskog arhiepiskopa Prohora, najverovatnije manastir Ubožac.
Na prvim stranama Pećkog pomenika, koji je najvećim delom ispisao patrijarh Pajsej (1614–1647) nalazi se odeljak sa pomenima arhiepiskopa i patrijarha srpskih koji završava imenima Prohora i Nikanora. S obzirom da su uz sve pomenute arhiepiskope i patrijarhe navedena njihova ktitorska dela, navođenje Božca (kako je ranije izgleda nazivan Ubožac) pored arhiepiskopa Prohora odnosilo na njegovo ktitorstvo nad ovim manastirom.
METOH PEĆKE PATRIJARŠIJE ( IZ UBOŽCA U SANKT PETERBURG)
Patrijarh Pajsej je nekoliko puta posećivao manastir, poklanjao mu knjige i ostavljao opširne zapise. Tako je 12. oktobra 1620. u jednoj rukopisnoj Lestvici zapisao da knjiga pripada manastiru Ubožcu u Anđelovoj Topolnici i da se i ranije nalazila u ovoj crkvi. Istog dana patrijarh je crkvi Vavedenja u Anđelovoj Topolnici poklonio i Minej za septembar koji je našao u Studenici, a prethodno je pripadao Žiči. Knjigu je najpre preneo u Peć i zatim podario Ubožcu da tamo služi dok se ne obnovi Žiča.
U Ubožcu je 1586. godine umro patrijarh Savatije, što je zabeleženo u natpisu nad glavnim ulazom u naos pivske crkve, koju je sagradio za vreme dok je bio hercegovački mitropolit.
Zbog posebne pažnje s kojom se odnosio prema Ubožcu, Stojan Novaković smatra da je patrijarh Pajsej u njemu zamonašen. Osim Pećke patrijaršije i Gračanice, koja je smatrana za drugo patrijaršijsko sedište, patrijarh Pajsej, poklonio je Ubožcu jednu knjigu iz zapustele Žiče, sa obavezom da je vrati Prvoj arhiepiskopiji kad ona bude obnovljena.
Nije slučajno to što su knjige, a verovatno i ostale dragocenosti, kada je manastir zapusteo, prenete u Pećku patrijaršiju. I danas se u njoj nalaze čak 4, dok se i za ostale ubožačke knjige misli da su jedno vreme bile u Peći, kao što je slučaj sa delovima Trebnika koji su u XIX veku iz Pećke patrijaršije odneti u Sankt Peterburg. Sve navedeno govori da je Ubožac zaista mogao biti metoh Pećke patrijaršije.
NACRTI SA SVETE GORE
Svojim planom ubožačka crkva predstavlja izuzetak od starije srpske arhitekture iz vremena Lazarevića i Brankovića i ohridskog graditeljstva. Ohridski arhiepiskop Prohor očigledno je takav plan preuzeo sa Svete Gore sa kojom je održavao višestruke veze. Sličnost između Ubožca i svetogorskih spomenika je uočljiva, iako među njima ne postoji nijedan katolikon, stariji od XVI veka, koji bi bio potpuno isti kao Ubožac.
UBOŽAC DANAS
„Nekada ugledni manastir sa velikom crkvom, kelijama, trpezarijom i mnogobrojnim ekonomskim prostorijama pretvorio se u impozantnu ruševinu, a vremenom su zaboravljeni i naziv
manastira, i posveta njegove crkve, kao i imena onih koji su ga podigli, o njemu se starali i u njemu živeli.”
Ovim rečima profesor Branislav Todić, čijim smo se radom poslužili prilikom pisanja ovog teksta, opisuje današnji izgled manastira.
Ubožac je napušten krajem 17. veka, a od tada nije obnavljan. Teška vremena koja su usledila sprečavala su i Patrijaršiju, ali i bogate pojedince da se prihvate obnove.
Zbog toga je i danas, iako jedini u ovom kraju, manastir Ubožac ostao da u ruševinama svedoči istoriji i legendama. Za Markovdan se svake godine ovde okupljaju vernici iz svih krajeva Srbije, a lokalno sveštenstvo služi Svetu Liturgiju.
Još 2005. godine govorilo se o obnovi Ubožca. Nažalost, obnova ide slabo, a istina o manastiru možda se i nakon silnih istraživanja neće otkriti, dok po Božijem blagoslovu, ujedinjeni ponovo ne podignemo ubožačku svetinju.
IZVORI:
MANASTIR UBOŽAC (The Monastery of Ubožac), Kosovsko-metohijski zbornik 5, Belgrade 2013, https://www.rts.rs/page/tv/ci/story/18/rts-2/3078983/zivot-i-standardi-ubozac-kao-slutnja, https://dodjiividi.blogspot.com
Serbian