Intervju s Nenadom Grujičićem – Razgovarao Ranko Preradović
Vi ste Prijedorčanin, u Potkozarju ste završili osnovnu i srednju školu. Rođeni ste u Pančevu, danas živite i radite u Novom Sadu i Sremskim Karlovcima. Kada ste prvi put bili na „Književnim susretima na Kozari“?
Podaleke 1978. godine kada je prvi put dodjeljena nagrada „Skender Kulenović“, laureat bio Branko Ćopić. Zatim, pozvan sam na Kozaru 1980. godine posle objavljivanja prve i druge mi knjige pesama u Beogradu („Maternji jezik“ i „Linije na dlanu“). Kao mladi pesnik, tu sam susreo starije, već čuvene, Miodraga Pavlovića, Radovana Pavlovskog, Peru Zupca, Tita Bilopavlovića i druge. A za Skup mladih pisaca Bosne i Hercegovine na Kozari, koji je počeo 1964. godine, čuo sam još kao đak u Prijedoru. Sećam se da mi je ujak Zdravko Mikić, tada mladi pesnik, pričao kako je napustio taj skup kad je video kako pesnici boemišu uz rakiju.
„Književni susreti“ nisu održavani od 1991. do 2001. godine. Koliko je to uticalo na promjenu koncepta. Kada ste ponovo nastupili na ovim „Književnim susretima na Kozari“?
Tokom poslednjeg rata i pet godina posle njega, celu deceniju, dakle, „Književni susreti na Kozari“, nisu održavani za razliku od pesničkih susreta na Šušnjaru, tu u komšiluku, koji su trajali sve vreme, kako-tako, ali su se ipak odvijali bez prekida. Nastupio sam na „Susretima“ na Kozari 2001. godine kada je zagašenu nagradu „Skender Kulenović“, te godine pod imenom „Kozara“, dobio LJubomir Simović. Kao da se neko tada snebivao, da ne kažem plašio da, nakon prekida od deset godina, nastavi dodeljivati nagradu sa Skenderovim imenom. Autor antologijske poeme „Stojanka majka Knežopoljka“ bio se našao na vetrometini tadašnjih dnevnopolitičkih klackalica. Nagradu „Kozara“ dodelila je tada samoproklamovana Matica srpska Republike Srpske iz Banjaluke, koja će se ubrzo ugasiti intervencijom Matice srpske iz Novog Sada. Ne mogu postojati dve Matice srpske; ova, jedina, osnovana je 1826. godine u Pešti preselivši 1864.u Novi Sad.
Sjećate li se nekog nesvakidašnjeg detalja sa tadašnjih Književnih susreta na Kozari?
U prijedorskom pozorištu na „Književnim susretima na Kozari“ (2001), nastupio sam kazujući pesmu „Kaca“ koja predočava ritual pravljena kacâ i buradi u Potkozarju. Moj otac je bio majstor i toga zanata. U publici sam video Dragana Kolundžiju, što je bilo veoma tužno, i to pada na obraz organizatoru tih Susreta, koji mu nije dao da nastupi. Kolundžija je tada, s početka rata, dolazio u Potkozarje sa svojim „folksvagenom“ iz Beograda, kako je govorio, „da miri braću“. To mu je zamerano od dnevnopolitičkih „elita“, međutim niko od pesnika iz Srbije, pa ni tadašnji laureat (kojem je Kolundžija mnogo puta bio domaćin-urednik na čuvenom „Kolarcu“ u Beogradu), nije ni jednom jedinom rečju dao podršku slavnom pesniku sa Kozare dok „bezimeno“ sedi u sali pozorišta i prati nastup desetine drugih pesnika odasvud u svom zavičaju.
Već naredne godine (2002) bili ste u prvom žiriju obnovljene nagrade „Skender Kulenović“, ali i „Književnog vijenca Kozare“, novouvedenog priznanja?
Da, u petočlanom žiriju bili su Dejan Medaković (predsednik), Ranko Risojević, Zorica Turjačanin, Novica Petković i ja. Naš prvi i drugi (poslednji) sastanak bio je održan, gle, u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti u Beogradu. Većinom glasova (tri prema dva) bili smo odlučili da „Književni vijenac Kozare“ pripadne Draganu Kolundžiji, međutim jedan sporni faks iz uprave tadašnje Opštine Prijedor, a potpisan od strane jednog člana žirija, kojim je izraženo protivljenje da Kolundžija dobije nagradu, učinio je da nas četvoro podnesemo ostavku.
Poslije toga vas ne pozivaju više na „Književne susrete na Kozari“. Međutim, 2005. godine dobijate nagradu „Skender Kulenović“.
Obradovao sam se uglednoj nagradi, i došao na svoju Kozaru da svečano primim visoko priznanje za knjigu izabranih i novih pesama „Svetlost i zvuci“ (Srpska književna zadruga, Beograd, 2005). U tročlanom žiriju bili su Slobodan Rakitić (predsednik), Mira Vlaisavljević i Branko Brđanin Bajović. Nastupio sam na Kozari, pročitao esej o Skenderovoj poeziji, a u prijedorskom pozorištu govorio poemu „Pokrivanje kuće“, koja se radosno bavi ovim starim običajem u Potkozarju.
I, izgledalo je da je sve u redu, da se čak i tadašnji vrh opštinske administracije u Prijedoru obradovao vašem povratku u zavičaj. Međutim, Organizacioni odbor „Književnih susreta na Kozari“ čak šesnaest godina vas ne poziva da nastupite na Kozari. O tome ste napisali poemu „Šesnaest godina razapat na velikome drvenom krstu na Mrakovici“?
Znate, kad se dnevna politika prepotentno umeša u tokove vrhunske poezije, to jest u književni život jednog podneblja, onda se dobiju beslovesne prilike. Politika bi trebalo bešumno da prolazi kroz naš život, a ne da svakodnevno slušamo logodijareično brbljanje i galamu što zavađa narode i pojedince. No, prošle godine neki novi mladi ljudi u Prijedoru, a odgovorni za „Književne susrete na Kozari“, ljubazno su me pozvali i ja sam im uzvratio pobratimskim dolaskom. U lepom prijedorskom pozorištu ponovo sam nakon toliko godina govorio poemu „Pokrivanje kuće“ i pesmu „Nedelja“, a sutradan na Kozari pročitao novu poemu koju ste pomenuli. A šta bih drugo i mogao ja kao Prijedorčanin, onaj koji je daleke 1974. godine otišao iz Gomjenice u „daleki svijet“. Nikad nisam zaboravio kućni prag, Prijedor, Potkozarje, Kozaru i Krajinu. To je arkadijska lepota moga detinjstva, koja je našla svoje uzvišeno mesto sa univerzalnim zvedarnikom u onome što sam dosad napisao i opevao.
Kako gledate na današnje „Književne susrete na Kozari“, njihov koncept i život? Po čemu su oni osobeni? Da li prate svoju izvoru iskru?
Prošle godine su održani „49. Književni susreti na Kozari“, to je pola veka od njihovog osnivanja. Ustvari, ako se oduzme onih deset godina (1991-2001) kada nisu održavani, onda su to četiri decenije aktivnog trajanja. Međutim, ovi „Književni susreti“ stekli su zapažen ugled i značaj. Naročito su osnažili svoju izdavačku delatnost koncentrisanu na izbor iz delâ dosadašnjih laureata sa Kozare. „Književni susreti na Kozari“ osobeni su po tome što bi trebalo da snažno baštine uspomenu na stradanje srpskoga naroda u Drugom svetskom ratu na ovom prostoru. Na temelju toga su i pokrenuti 1973. godine. Pokušavaju da zadrže svoju izvornu iskru, ali se pomalo i gube u novom vremenu koje donosi nove zamke i iskušenja. Kozara je Kozara, neuništivi mit koji traži stalnu podršku ukupnog društvenog ambijenta. Gledano sa tačke osnivačkog koncepta, ovi susreti su specifični, nisu što i „Dučićevi susreti“ ili neki drugi, na primer, različit im je inicijalni razlog nastanka. Koncepcijski inicijal književne Kozare je nasličniji inicijalu književnog Šušnjara, na primer, koji takođe baštini veliko stradanje srpskoga naroda od strane ustaških falangi početkom Drugog svetskog rata, na Šušnjaru kod Sanskog Mosta. Međutim književni „Šušnjar“, rekoh, nikad nije prekidan zahvaljujući grupi srpskih pesnika i pisaca iz Sanskog Mosta, koji su u kontinuitetu manifestaciju s ljubavlju držali u svojim rukama.
Pamteći kozarsku epopeju i stradanje srpskog naroda na Kozari, da li, dakle, današnji „Književni susreti na Kozari“, i na koji način odužuju se, i pružaju ruku svemu tome?
Delimično da, no moglo bi se književno-umetničkim gestovima i sredstvima više poraditi na oživotvorenju uspomene na stradanje biblijskih razmera, na genocid nad srpskim narodom na Kozari. Kontinuitet nezaborava je potreban i lekovit zbog naših predaka, ali i naših savremenika i potomaka, to pripada civilizacijskim tekovinama, kulturi sećanja najpre, samopoštovanju, časti i obrazu. Tu se kreativno mora aktivirati cela društveno-politička zajednica. Kozara kao simbol trebalo bi tokom cele godine da ima svoju vibrantnu svetlost u svakodnevnom životu, to jest u prosveti i obrazovanju, kulturi i turizmu, na primer, u svemu što čini zbilju. Nedavno je prijedorski pisac, intelektualac i kulturni poslenik Vladimir Krčkovski dao konkretnu dijagnozu: „Danas se Kozara i kozarska epopeja sve više bacaju u zaborav i krajnje je vrijeme da se nešto organizovano preduzima, ako će se uopšte nešto preduzimati, da se ne zaboravi ko smo i odakle smo.“
Kažete da je „kontinuitet nazaborava potreban i ljekovit zbog naših predaka, ali i naših savremnika i potomaka“. Zašto nam sjećanja prerastaju u zaborav?
Sećanja imaju snagu života, rekao je Andrić, a Lalić dodao – zaborav je teži od smrti. Kad god dođem na Mrakovicu i pogledam onaj nebeski ćirilični spisak ubijenih i nestalih Srba, pa ugledam grozdove prezimena Grujičić, stegne me oko srca, a grlo bi da krikne do neba. Ko nas sve nije harčio i uništavao?! Dosta više – govore u meni očevi i đedovi, sinovi i unuci. Na nas su, na primer, u prošlom veku nadirale nemačke imperijalne trupe, njihove moćno naoružane legije, regrutovani i obučeni, ideološki doktrinisani i državno organizovani demoni i psi rata u gvozdenim šlemovima zajedno s našim komšijama iz ustaških uporišta. Ali, zaborav je bio deo državnog koncepta prethodne Jugoslavije. No, još je Pitagora rekao: „Trudi se da od neprijatelja napraviš prijatelja.“ A naš Andrić je dodao: „Zlo i nesreća i nemir među ljudima su stalni i neprolazni.“
Nema sumnje da je potrebno novim, mladim naraštajima, učesnicima i publici na „Književnim susretima“ stalno prikazivati šta se zbilo na Kozari u ljeto 1942. godine?
Ne smemo zaboraviti, dakle, moramo ponavljati, da je u fašističkoj, nemačko-ustaškoj vojnoj ofanzivi na srpski narod na Kozari 1942. godine zarobljeno šezdeset osam hiljada ljudi i potom oterano u logore Jasenovac i Gradina, te u Nemačku i Norvešku na prisilni rad. Ubijeno je više od trideset četiri hiljade srpskih civila, najviše nejači i dece, žena i staraca. A osamdesetih godina prošlog veka otkriveno je da je tadašnji predsednik Austrije, a pre toga prvi čovek Ujedinjenih nacija, Kurt Valdhajm, bio Hitlerov oficir koji je učestvovao u nemačko-ustaškoj zločinačkoj ofanzivi na Kozari. Toliko o (ne)pravdi ovoga sveta. A onda se setim svoga dvadesetjednogošnjeg strica-partizana, Sretka Grujičića, koga je celog života oplakivala moja baba Zorka. Kao nebrojeni mnogi, moj mladi stric, presečen je nemačkim rafalima, a kosti mu nikad nisu pronađene.
Griješimo i kad namjerno stavljamo pod tepih istinu, griješimo kad se gordimo i uznosimo da sve znamo o prošlosti. Da li sve znamo o Kozari?
Ovo što ću sada reći može izazvati čuđenje, kao što sam se i ja osećao kada sam prvi put čuo, jer toga nema u istorijskim spisima, niti se o tome igde javno govorilo. Nepoznato je, na primer, da su, početkom ofanzive na Kozari, jedinice vojvode Momčila Đujića iz Knina, iznenada pristigle u pomoć srpskom narodu na Kozari. Bila je to brza, u jednom danu, vojna intervencija s južne strane Kozare, kada je veliki broj ljudi, najpre žena, majki i nejači uspeo da se izbavi, pa u zbegu nastavi u pravcu Grmeča. Vojvoda Đujić odmah se povukao. Ovo mi je ispričao Miodrag Blizanac iz Novoga Sada, poznati intelektualac i kulturni stvaralac poreklom iz ugledne srpske pravoslavne porodice iz Šajkaša u Bačkoj, odakle se inače moja porodica 1960. godine vratila u Prijedor. NJegovi stariji su to saznali iz svešteničkih krugova naše crkve u Americi, gde je i njegova porodica imala svoje poznanike i prijatelje, pa i neke poreklom iz krajiških krajeva. Nema sumnje, da bi istoričari to trebalo da istraže i utemelje. Takva priča nije bila moguća u Titovom režimu, istoriju su pisali trenutni pobednici. A sećam se da mi je majka Stoja pričala da se kao devojčica u Pejićima, u leto 1942. godine dok su kuće gorele, našla s porodicom u vodi satima ispod obale, pod brinom reke Sane, dok se na trenutak na obali čuo govor nemačkih vojnika koji su tu zastali, a onda otišli dalje ne primetivši šćućurenu porodicu u hladnom drhtanju pod brinom.
Kozarska epopeja, dakle, otvorena je za nove generacije, da li je time moguće neprekidno dopjevavati njen sadržaj?
Epopeja je, pre svega, književni termin koji se odnosi na epsku pesmu još kod Herodota pa kasnije i Aristotela. Kao spev, epopeja obuhvata prvenstveno junačke podvige i značajne istorijske događaje iz života jednog naroda ili pojedinca. Tako su Homerovi spevovi „Ilijada“ i „Odiseja“ ustvari epopeje čiji stihovi imaju i funkciju proricanja. Kod nas Srba Vuk Stefanović Karadžić je sabrao brojne srpske narodne epske pesme. A o bici na Kozari ili o Mladenu Stojanoviću, pak, pevao je i sâm srpski narod u Potkozarju (čuje se i danas u ojkačkom, starom kozarskom kolu, uz tamburicu-trožicu ili gusle ponekad). Poznati su narodni pesnici-umetnici sa Kozare, Ostoja Miodrag i Rajko Knežević Brajić. Međutim, o Kozari su pisali i poznati pisci-pesnici (Ćopić, Kulenović, Kolundžija, Oljača). Na tom tragu, kao konkretan novi sadržaj na „Književnim susretima na Kozari“ mogao bi da bude, na primer, program „Kozarska epopeja“, elektronska knjiga sa stalnim dopisivanjem (dopunjavanjem), sa novim pesmama i tekstovima mlađih i mladih autora, odnosno, onih koji napišu nešto sveže o Kozari, pa da se povodom nekih važnih godišnjica to pojavljuje i u štampanom obliku. „Književni susreti na Kozari“ mogli bi da učestvuju i pripomognu u nominaciji „Starog kozarskog kola“ za reprezentativnu listu Uneska, da ono bude upisano kao beleg srpskog nemetarijalnog nasleđa na kulturnoj mapi čovečanstva.
Na planu organizacije „Književnih susreta na Kozari“, šta biste još unijeli kao osvježenje, odnosno, čime biste ojačali ovu svetkovinu pjesničke riječi?
„Književni susreti na Kozari“ nisu univerzitetska manifestacija, niti sesija Akademije nauka i umetnosti. Ne mogu oni, niti je potrebno, ispravljati „krivu Drinu“ na ukupnom našem kulturnom prostoru. Potrebno je relaksiranije prilaziti sadržaju manifestacije i publici. Što više života, a – manje teorije. Dakle, pesnici i poezija, njihova pojava, govor i pev i dalje moraju biti dominantni na „Književnim susretima na Kozari“. No, potrebno je podmladiti „Književne susrete na Kozari“, na svim nivoima, hrabro. Bar polovina učesnika trebalo bi da budu mladi, talentovani i perspektivni pesnici i pisci svesni ambijenta u koji dolaze. Otvorenog srca im treba pružiti ruku i svake godine davati priliku da nastupe na Kozari, da bi kroz vreme imao ko da priča o slavnoj planini. Na Mrakovici dosad su nastupala poznata i starija pesnička imena, i dalje je tako delimično potrebno. Međutim, baš tu, zajedno s njima, potrebno je, rekoh, da nastupaju novi daroviti, mladi pesnici čija poezija ima umetničku vrednost, a poneki pišu i o Kozari, ili će to kasnije, posle prvog nastupa učiniti. Zatim, na Mrakovici, na otvorenom prostoru, na centralnom „Poetskom času“, trebalo bi da nastupaju i prijedorski, to jest potkozarski i krajiški, da ne kažem lokalni pesnici vredni pažnje, ali i ostvareni pesnici poreklom iz ovih krajeva – da se vidi da književna Kozara nije tikva bez korena. Upravo tu, na Kozari, zajedno sa pesnicima-gostima odasvud, njihov nastup postaje i medijski smislen i dragocen. Time se demistifikuje i stvaralački proširuje uvek isti ili približno isti krug afirmisanih pesnika na Kozari. Tako će podmlađena i osvežena Kozara prodisati punim plućima među opevanim jelama i borovima.
Gdje su danas đaci i studenti, da li oni čitaju i poznaju ovo o čemu pričamo? A gdje su savremeni pjesnici i pisci, umjetnici i stvaraoci, šta im je činiti, koji su njihovi putevi?
Moramo institucionalno osvetljavati istorijsku istinu i podsticati umetničku priču o Kozari, na praktičan i kreativan način univerzalizovati teme o kojima je reč. Naravno, pri tom se talenat podrazumeva, ali i talenat za talenat – moć odgovorne artikulacije sopstvenog talenta na javnoj sceni. Đake i studente animirati i motivisati konkursima i novim nagradama na temu Kozare, s takvom inspiracijom organizovati njihov dolazak na Kozaru. Pritom, ne zaboraviti Mladena Stojanovića, našeg junaka sa Kozare, heroja, slavnog narodnog lekara, intelektualca, darovitog pesnika i sportiste. Narod i dan-danas peva: . „Lijepo ime u lijepa junaka,/ oj, Mladene, ponosna ti majka.“ Ne smemo zaboraviti njegovoga brata Sretena, velikog srpskog vajara, i celu duhovnu porodicu Stojanović koja danas, hvala Bogu, ima Spomen-kuću u Prijedoru. Tu kuću potrebno je da posećuju mladi i stariji iz svih krajeva sveta, i na tome treba neprekidno raditi.
Na ovim našim prostorima, kao i u cijelom svijetu, ima puno grijeha koji se neprekidno obnavlja. Lav Tolstoj je rekao: „Grijeh je u početku u tvojoj duši tuđin, zatim gost, a kad se navikneš na njega, on postaje domaćin“. Da li današnji čovjek ne može bez grijeha i kako ga se osloboditi?
Čovek je ogrehovljeno biće u neprestanim iskušenjima, ne vidi svet i prirodu kao Božju tvorevinu. Mnoge poteze vuče emotivno i nagonski misleći da je svet njegovo vlasništvo, tako se ukazuje čovekova animalna priroda između erosa i tanatosa. A onda vekovna lukavstva i podmetanja koja su dobila svoje institucionalne doktrine i mehanizme za akciju. Cela planeta je jedna velika teatarska kaznionica sa neprekidnom smenom grimasa i maski, ratova i primirja. Pesnik Karl Sandber je napisao: „Jednoga dana oni će proglasiti rat, ali niko neće doći.“ Malo je svesti o tome. I našim prostorima tutnjali su ratovi i veliki gresi. Srpski narod za greh kaže: grehota, greota, griota i gróta. U grehu čovek pada i udaljava se od Boga. Bez svesti o sopstvenoj grešnosti i bez pokajanja nema čovekove katarze ni spasa.
Ovo vrijeme stalno postavlja nove zamke, čovjekovi izumi okreću se sami protiv sebe, na primjer tzv. društvene mreže. Kako da se sa ovom našom temom postavimo u svemu tome?
Nadići ideološke i dnevnopolitičke okvire prošlog i sadašnjeg vremena, svemu dati univerzalni smisao, imati svest o smeni dobra i zla, miriti ljude i širiti ljubav, stvarati uslove za međusobno razumevanje i stvaralaštvo. To mogu i poezija, i muzika, i likovna umetnost, koncentrični krugovi kreacije, to mogu talentovani i osvešteni ljudi, mogu i organizovane i tome posvećene državne institucije. U misiji pobede dobra nad zlom, iskoristiti dobre strane, nasuprot loših i negativnih, u novim tehnološkim, internetskim i medijskim mogućnostima, na tzv. „socijalnim mrežama“. To ne ide baš lako, jer upravo novi mediji postali su opasno oružje. Međutim, Božja reč je prva i poslednja.
Serbian